PFAS – De Eeuwige Chemicaliën
Onlangs gaf Toine een lezing bij de Rotary in Helmond. Onderstaand de transcriptie van zijn betoog.
Inleiding: De Onzichtbare Dreiging
Twintig jaar lang heb ik in het Europees Parlement gezien hoe wetgeving wordt gemaakt en hoe de strijd voor rechtvaardigheid soms een decennialange marathon is. Vandaag spreken we over een stof die die marathon symboliseert: PFAS.
Ze zitten in uw regenjas, in uw cosmetica, en in de antiaanbaklaag van uw koekenpan. Ze zijn zo effectief dat we ze overal wilden hebben. Maar we betalen nu de prijs voor die chemische perfectie. De prijs is een onzichtbare dreiging: vervuiling die niet weggaat.
Mijn ervaring als advocaat in de PMA-affaire tegen Pfizer leerde mij hoe moeilijk het is om een multinational ter verantwoording te roepen. De film Dark Waters toonde mij hoe moedig een advocaat moet zijn om de waarheid over chemische vervuiling te onthullen. Als rapporteur op de Environmental Crime Directive heb ik die lessen nu vertaald naar wetgeving.
Vandaag wil ik u meenemen van de chemie tot de rechtszaal:
- Wat PFAS zijn en waarom ze zo nuttig zijn.
- Wat de desastreuze gevolgen zijn, geïllustreerd door de zaken Chemours en Custom Powders.
- Hoe de strijd tegen vervuiling wordt weerspiegeld in de film Dark Waters.
- Hoe we met nieuwe Europese wetgeving de strijd tegen milieucriminaliteit eindelijk met tanden bewapenen
Wat zijn PFAS? De Chemie en de Voordelen
PFAS. Het klinkt als een technisch acroniem, en dat is het ook: Per- en Polyfluoralkylstoffen. Het is de verzamelnaam voor duizenden door de mens gemaakte chemische verbindingen.
De Chemie: Het geheim en tegelijkertijd het probleem schuilt in één binding: de koolstof-fluorverbinding. Dit is één van de sterkste chemische bindingen die we kennen. Deze binding maakt de stoffen extreem stabiel. Ze zijn ongevoelig voor hitte, water, vet en olie. Daardoor kregen ze de bijnaam: de ‘eeuwige chemicaliën’. Ze breken nauwelijks af in de natuur.
De Voordelen: Dankzij die stabiliteit en die unieke afstotende eigenschappen werden PFAS de toverformule voor de industrie:
- Water- en Vuilafstotendheid: Essentieel in regenkleding, tapijten, ski-wax, en voedselverpakkingen die vet moeten afstoten.
- Anti-aanbaklaag: Denk aan Teflon, waar de stof PFOA (een type PFAS) een cruciale rol speelde.
- Industriële Oppervlakte-actieve Werking: Cruciaal in brandbestrijding – het zogenaamde AFFF-blusschuim.
PFAS maakten ons leven comfortabeler en veiliger, tenminste, op korte termijn. We realiseerden ons decennialang niet wat de lange-termijnconsequenties waren.
De Gevaren: Milieu, Gezondheid en Maatschappelijke Impact
De voordelen van PFAS zijn op de korte termijn zichtbaar. De nadelen zijn pas op de lange termijn pijnlijk voelbaar:
- Persistentie en Accumulatie: Omdat ze niet afbreken, hopen PFAS zich op. Ze verspreiden zich via water en lucht over de hele aarde. Ze zitten in de bodem, in ons drinkwater, en accumuleren in de voedselketen – van planten en dieren tot in de mens. Vrijwel iedereen in de westerse wereld heeft PFAS in zijn bloed.
- Gezondheidsrisico’s: Langdurige blootstelling aan bepaalde stoffen, zoals PFOA en PFOS, wordt in verband gebracht met ernstige gezondheidseffecten. Denk aan een verzwakt immuunsysteem (wat de effectiviteit van vaccinaties kan verminderen), leverfunctiestoornissen, schildklierziekten, en een verhoogd risico op nier- en teelbalkanker.
De Gevallen in Nederland: Chemours te Dordrecht en Custom Powders te Helmond
Deze abstracte risico’s kregen in Nederland een zeer concrete en lokale lading.
- Chemours (Dordrecht): advocaat Benedict Ficq
De zaak in Dordrecht is het schoolvoorbeeld van langdurige en grootschalige vervuiling. Chemours (voorheen DuPont) loosde jarenlang grote hoeveelheden PFOA en later de vervangende stof GenX in de omgeving van Dordrecht.
De rechter heeft recentelijk een uitspraak gedaan waarbij Chemours deels aansprakelijk is gesteld voor de schade aan de gezondheid van omwonenden. De impact op de gezondheid en de leefbaarheid in de Drechtsteden is enorm. Er loopt bovendien een strafrechtelijk onderzoek tegen de onderneming.
Custom Powders (Helmond):
Een illustratieve en complexere zaak is die van Custom Powders in Helmond. Dit bedrijf verrichtte werkzaamheden voor Chemours – het drogen van PFAS-houdend Teflonpoeder. Het loosde GenX en PFOA via de schoorsteen en naar verluidt met vergunning op het riool. Nu wordt gesteld dat het kennelijk illegaal was, maar Custom Powders is failliet.
Wat deze zaak laat zien, is de complexe ketenaansprakelijkheid. De vervuiling komt niet alleen van de bronproducent (Chemours), maar ook van de afnemers en verwerkers. Het faillissement van Custom Powders maakt bovendien duidelijk dat de rekening van de sanering en de schade vaak blijft liggen bij de overheid – en dus de belastingbetaler.
Deze Nederlandse zaken zijn de directe erfenis van de internationale strijd tegen chemische vervuiling, een strijd die wereldwijd op de kaart werd gezet door één film.
De Wereldwijde Context: De Film Dark Waters
Mijn persoonlijke inspiratie en motivatie werden sterk gevormd door de waargebeurde geschiedenis achter de film Dark Waters.
De film uit 2019, met Mark Ruffalo als de advocaat Robert Bilott, gaat over de strijd tegen chemieconcern DuPont in Parkersburg, West Virginia. DuPont had tientallen jaren de lokale gemeenschap en zijn eigen werknemers blootgesteld aan PFOA (C8).
- Kern van de Zaak: Bilott, aanvankelijk een corporate advocaat die grote bedrijven verdedigde, klaagde zijn eigen cliënt aan nadat een boer hem de dood van zijn vee liet zien.
- De Onthulling: De zaak draaide om decennialange geheimhouding – DuPont wist van de gevaren, maar verkoos winst boven volksgezondheid. Ze dumpten PFOA in rivieren en op stortplaatsen.
Dark Waters heeft de PFAS-problematiek niet alleen bekendgemaakt, maar legde ook de focus op de juridische moed die nodig is om tegen de macht van een multinational op te treden. Het legde de blauwdruk voor latere claims en onderzoeken, inclusief de zaken tegen Chemours in Nederland.
Deze film, mijn ervaring bij Pfizer en de vervuiling in Dordrecht en Helmond, zijn het bewijs dat we juridische kaders nodig hebben die de maatschappelijke en economische macht van vervuilers kunnen weerstaan.
De Gevolgen: Juridische en Beleidsmatige Ontwikkelingen
De maatschappelijke schok over PFAS heeft geleid tot een tweeledige reactie: verbieden en bestraffen.
Regulering: Het ‘Universal Ban’
De wereld werkt aan een grootschalige regulering:
De EU werkt aan een ambitieus verbodsplan (‘Universal Ban’) voor de hele groep van PFAS-stoffen. Dit is een gigantische stap die de Europese Commissie in het kader van de Green Deal onderneemt. Het doel is om in de toekomst de productie en het gebruik van alle niet-essentiële PFAS stop te zetten.
Strafrechtelijke Vervolging: De Environmental Crime Directive (ECD)
Hier komt mijn werk als rapporteur in het Europees Parlement om de hoek kijken. Jarenlang waren milieuovertredingen slechts administratieve boetes. Die boetes waren voor multinationals een ‘license to pollute’, makkelijk in te calculeren in het bedrijfsbudget. Dat moet stoppen.
De nieuwe Environmental Crime Directive (ECD), recentelijk aangenomen, is het juridische antwoord op dit falen en ik mocht de penvoerder zijn.
- Nieuwe Delicten: De richtlijn breidt de lijst van strafbare feiten uit. Het strafbaar stellen van ernstige schade aan waterkwaliteit of volksgezondheid – precies wat in de PFAS-zaken is gebeurd – wordt nu verplicht in heel Europa.
- Zwaardere Straffen: De richtlijn vereist dat lidstaten zwaardere straffen opleggen, waaronder gevangenisstraffen voor ernstige milieuschade. Voor bedrijven kunnen de boetes oplopen tot vijf procent van de wereldwijde jaaromzet.
De Aansprakelijkheid van Bestuurders
Het meest cruciale element, en de les uit Dark Waters en de Pfizer-zaak, is de nadruk op persoonlijke aansprakelijkheid van bestuurders en leidinggevenden.
In het verleden verdween de verantwoordelijkheid in de corporate mist. Met de nieuwe ECD wordt de drempel voor strafrechtelijke vervolging van topmanagers verlaagd. Als u als bestuurder opzettelijk of ernstig nalatig bent in het veroorzaken van milieuschade of een gevaar voor de volksgezondheid, die substantieel is en onomkeerbaar, dan is de kans op een celstraf reëel. Dit is een noodzakelijke verschuiving van alleen een boete voor het bedrijf naar een persoonlijke afrekening voor het individu.
Dit wetsvoorstel is de juridische handhaving van het principe: ecocide is een misdaad. De persoonlijke strafbaarstelling op basis van het overtreden van het Kelderluik-arrest bekende zorgvuldigheidsbeginsel (duty of care) is naar mijn mening een hele sterke preventieve maatregel. Ik hoop dat aan het einde van dit jaar de richtlijn is omgezet in nationale wetgeving en dat de OM’s lef hebben om in te grijpen. Een bestuurder wil nooit de gevangenis in voor het handelen van zijn bedrijf, terwijl hij\zij wel verantwoordelijk zijn voor het handelen van het bedrijf. Professor Micheal Faure Uni Maastricht noemde de duty of care in het strafrecht “revolutionair”. Volgens vele strafrechtdeskundigen kun je geen rekbaar begrip opnemen in het strafrecht en toch is het mij gelukt. Tijdens de onderhandelingen met de Raad van ministers, de Europese Commissie en het Europese Parlement, de trialoog, haalde de Spaanse voorzitter dit ook aan. Ik stelde he volgende: “Als ik in Spanje op de autobaan 120 km per uur mag rijden (vergelijkbaar met vergunning) en ik zie een groep kinderenspelen op de weg, hoe snel mag ik dan rijden? 120, 100 of 80 km per uur? Daarop zei de voorzitter: U moet voorkomen dat er een kind gewond raakt! Mijn vraag was toen, dus het zou kunnen dat ik moet stoppen? Ja, was zijn antwoord. Daarop gaf ik aan dat een bedrijf met een vergunning moet stoppen met de vergunde handeling als het bedrijf daarmee een substantiële en onomkeerbare schade aan gezondheid of milieu kan voorkomen.”
Conclusie
De PFAS-crisis is de ultieme illustratie van een maatschappelijke uitdaging: economische voordelen op korte termijn leggen een zware hypotheek op de volksgezondheid en het milieu op de lange termijn.
Mijn reis – van de advocatenbank naar de commissiezalen – heeft mij geleerd dat de wetgever de ultieme bescherming is. We kunnen niet langer accepteren dat de aarde en de gezondheid van onze burgers als stortplaats worden gebruikt.
De nieuwe Environmental Crime Directive is een overwinning. Het is een duidelijk signaal aan elke multinational: de tijd van het incalculeren van boetes is voorbij en zal, naar ik hoop, de meest vergaande preventieve wet zijn op het gebied van milieuschades.
We hebben nu een wet die tanden heeft. De uitdaging ligt nu bij de lidstaten en de justitie: toon de moed om met die wet te bijten. Want de aarde is niet eeuwig, maar de chemicaliën die we erin stoppen wel.
Dank u wel.
